ایران به رؤیای تبدیل‌شدن به قطب گازی منطقه نزدیک شد
به گزارش نفیرنفت | شبکه خبری صنعت نفت ایران؛ در ماه‌های نخست فعالیت دولت سیزدهم، سوآپ گاز طی قراردادی با جمهوری آذربایجان با حجم سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب آغاز و با توافق طرف‌ها یک سال پیش، حجم سوآپ گاز حدود دو برابر شد.
جواد اوجی، وزیر نفت به‌تازگی اعلام کرده که قرارداد واردات گاز ایران از ترکمنستان به‌زودی امضا می‌شود. ترکمنستان چهارمین کشور دارنده منابع گازی جهان است و ایران هم ظرفیت دریافت روزانه ۴۰ تا ۵۰ میلیون مترمکعب گاز را به‌منظور واردات و انتقال در مرزهای خود دارد؛ ازاین‌رو بنا داریم سهم تجارت گازی (سوآپ، ترانزیت، خرید و فروش) خود در منطقه را افزایش دهیم که این موضوع می‌تواند برای هر دو کشور مزایای بسیاری داشته باشد.
تسویه بدهی گازی یک‌میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلاری دولت گذشته به ترکمنستان
به گفته وی، هم‌اکنون اصل بدهی یک‌میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلاری که مربوط به دولت گذشته بوده است، از سوی دولت سیزدهم با مشارکت بانک مرکزی ایران به‌صورت کامل پرداخت شد. این موضوع یکی از اصلی‌ترین محورهای بین دو کشور در حوزه انرژی بود. با واردات گاز از ترکمنستان شاهد تقویت فشار شبکه گاز در شمال شرق کشور خواهیم بود. در مذاکرات خود با طرف ترکمنستانی در زمینه توسعه میدان‌های نفت و گاز و صدور خدمات فنی و مهندسی مذاکره‌های مطلوبی داشتیم که اسناد این تفاهم‌ها در حضور رؤسای جمهوری دو کشور امضا شد.
این قرارداد از لحاظ راهبردی و تبدیل‌شدن ایران به قطب (هاب) گاز منطقه مهم است؛ زیرا هم از نظر پایداری شبکه گاز شمال شرق کشور و هم از نظر اقتصادی و زیست‌محیطی مزایایی دارد. هر مترمکعب گازی که وارد می‌شود، یک لیتر گازوییل یا نفت کوره را برای صادرات آزاد می‌کند که با توجه به اختلاف قیمت سوخت مایع و گاز، به‌شدت به نفع کشور است.
این موضوع از نظر زیست‌محیطی نیز سبب می‌شود گازوئیل و مازوت کمتری در نیروگاه‌ها و صنایع سوزانده و آلودگی هوای کمتری ایجاد شود. افزون‌براین، ما گاز را از ترکمنستان ارزان می‌خریم و به ترکیه و عراق و دیگر بازارهای هدف، گران‌تر می‌فروشیم. کما اینکه پارسال نیز صادرات گاز کشور ۱۳درصد افزایش یافت و سرانجام کشور هزینه کمتری برای انتقال گاز و سوخت مایع از جنوب و جنوب غرب به شمال و شمال شرق کشور پرداخت می‌کند.
نگاهی به رابطه گازی ایران و ترکمنستان
ایران در سال‌های گذشته به‌منظور تأمین بخشی از گاز طبیعی موردنیاز مناطق شمالی و شمال شرق کشور، به‌ویژه در ماه‌های سرد سال، روزانه ۲۳ تا ۳۰ میلیون مترمکعب گاز از ترکمنستان وارد می‌کرد و به این ترتیب، به‌طور تقریبی هر سال کمتر از ۵درصد از نیاز خود را از این طریق تأمین کرده است. واردات گاز از ترکمنستان از دو طریق انجام می‌شود: نخست خط لوله گاز وارداتی ۲۰۰کیلومتری کردبچه – کردکوی که سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید و از این خط، قابلیت واردات سالانه ۶ تا ۸ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی وجود دارد، و دوم خط لوله گاز وارداتی دولت‌آباد – سرخس – خانگیران به طول ۳۰ کیلومتر، که ظرفیت سالانه آن ۱۲ میلیارد مترمکعب است.
بیشینه واردات گاز طبیعی از کشور ترکمنستان در سال ۲۰۱۱ معادل روزانه ۳۲ میلیون و ۴۰۰ هزار مترمکعب بود و در ۱۵ سال گذشته به‌طور میانگین ۱۵ میلیون و ۳۰۰ هزار مترمکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد ایران شده است. بااین‌حال، مشکلات تحریمی سبب کاهش واردات گاز طبیعی ایران از ترکمنستان شد. ترکمنستان همه صادرات گاز خود به ایران را از اول ژانویه ۲۰۱۷ به‌دلیل اختلاف پرداخت دلاری متوقف کرد و سرانجام یک دادگاه داوری بین‌المللی در سال ۲۰۲۰ به نفع ترکمنستان رأی داد.
البته ایران از همان زمان تلاش‌های فراوانی برای حل‌وفصل موضوع آغاز کرد. رئیس‌جمهوری وقت ایران، اواخر مارس ۲۰۱۸ به عشق‌آباد سفر کرد و طبق گزارش‌ها، با همتای ترکمن خود برای انجام قراردادهای سوآپ گاز ترکمنستان از طریق ایران، احتمالاً به ارمنستان و آذربایجان، گفت‌وگو کرد. دیوان داوری بین‌المللی در جولای ۲۰۲۰ حکم داد که شرکت ملی گاز ایران باید نزدیک به ۲ میلیارد دلار را برای گازی که ترکمنستان از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ عرضه کرده بود، به ترکمن‌گاز بپردازد.
در این میان، با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران و سفر سیدابراهیم رئیسی به ترکمنستان این تلاش‌ها سرعت گرفت و در اکتبر ۲۰۲۱ گزارش شد که مذاکرات برنامه‌ریزی‌شده‌ای برای حل مناقشه و ازسرگیری عرضه گاز انجام شده است. در آغاز سال ۲۰۲۲، قرارداد جدید سوآپ تا سقف ۲ میلیارد مترمکعب در سال بین دو کشور، به ترکمنستان اجازه داد گاز خود را از طریق سوآپ با ایران به آذربایجان بفروشد و به این ترتیب چشم‌انداز جدیدی برای همکاری‌های بیشتر بین دو طرف ایجاد شد.
درواقع، با فعال‌شدن دیپلماسی انرژی در دولت سیزدهم، قفل چندساله مبادله گازی شکست و از ابتدای سال ۲۰۲۲ سوآپ گاز طبیعی به مقصد کشور آذربایجان آغاز شد. حجم سوآپ گاز طبیعی در سال ۲۰۲۲ حدود ۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب بود که در سال ۲۰۲۳ تا حدود ۹ میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب افزایش یافت. در شرایط کنونی دو نقطه تحویل بین دو کشور برای تحویل گاز تعیین شده و درمجموع توانایی انتقال حدود ۵۰ میلیون مترمکعب در روز بین دو کشور، مهیاست.
از سویی از هر دو ایستگاه درمجموع حدود ۸ میلیون مترمکعب سوآپ گاز به کشور آذربایجان انجام می‌شود، همچنین مذاکرات برای توسعه همکاری در زمینه‌های مختلف ازجمله صدور خدمات فنی و مهندسی و تأمین کالا و تجهیزات موردنیاز طرف ترکمن در حال انجام است.
مزایای همکاری‌های گازی بین ایران و ترکمنستان
این موضوع سبب بهبود و توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و تجاری بین دو کشور ایران و ترکمنستان در نتیجه دیپلماسی فعال، جلوگیری از حذف ایران از تعاملات و مبادلات انرژی منطقه، کمک به تبدیل‌شدن کشور به قطب انرژی، بهبود سهم ایران در تجارت جهانی گاز طبیعی، افزایش پایداری شبکه گاز در نواحی شمال شرقی کشور، تأمین پایداری سوخت نیروگاه‌ها و صنایع توسط استان‌های شمال شرق کشور و کاهش هزینه انتقال گاز از نواحی جنوبی کشور به نواحی شمال و شمال شرقی کشور می‌شود.
ترکمنستان، به‌عنوان یکی از دارندگان بزرگ گاز دنیا، در سال‌های آینده با مازاد تولید گاز به دلیل رشد کمتر مصرف نسبت به تولید روبه‌رو خواهد بود. به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و نبود امکان اتصال به بازارهای مهم گاز دنیا، اصلی‌ترین مشتری گاز ترکمنستان کشور چین است. بااین‌حال، مقام‌های ترکمنستان علاقه فراوانی به گسترش تجارت گاز با ایران و روسیه دارند و به‌دلیل تحریم‌های غرب علیه روسیه، خرید گاز این کشور بسیار محدود خواهد بود. ازاین‌رو، ایران می‌تواند یکی از مشتریان اصلی گاز ترکمنستان باشد.
حل‌وفصل اختلاف‌های دو کشور درباره بدهی گازی ایران به ترکمنستان، سرفصل تازه‌ای از روابط دو کشور در حوزه گاز است و می‌توان اهدافی را از امضای یک قرارداد احتمالی درزمینه خرید گاز بین ایران و ترکمنستان متصور بود. یکی از راهبردهای اصلی کشور به‌منظور تبدیل‌شدن ایران به قطب انرژی منطقه، باید واردات حداکثری گاز از ترکمنستان باشد. با توجه به همسایگی ایران و ترکمنستان، زمینه‌های مشترک تاریخی – فرهنگی و راهبرد تنوع سبد صادراتی ترکمنستان، تجارت گاز در تحکیم روابط میان دو کشور حائز اهمیت است.
مطابق قراردادهای دو کشور، همچنین زیرساخت خطوط لوله موجود، این کشور می‌تواند سالانه بین ۱۵ تا ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز به ایران صادر کند، اما به‌دلیل مشکل‌های متعدد ازجمله چالش‌های بین‌المللی و ناهماهنگی‌ها میان مقام‌های تصمیم‌گیر در صنعت نفت کشور، در کنار مسائل بانکی، ایران نتوانسته از ترکمنستان واردات گاز داشته باشد. اقداهای وزارت نفت به‌منظور سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان در سال گذشته و توافق برای دوبرابرکردن حجم این قرارداد سوآپ در سال ۱۴۰۳، افق‌هایی را برای توسعه همکاری مجدد با ترکمنستان گشوده است.
افزون‌براین، ایران ظرفیت بالایی برای صادرات فرآورده به چین در اختیار دارد. پالایشگاه‌های ترکمنستان اغلب قدیمی و فاقد توان کافی برای تأمین نیازهای ترکمنستان هستند. طبق آمارهای موجود، توان پالایشی ترکمنستان روزانه ۲۰۵ هزار بشکه و نیاز این کشور به فرآورده‌ها روزانه ۲۷۳ هزار بشکه خواهد بود. ازاین‌رو، تبادل فرآورده و گاز نیز فرصت دیگری است که می‌تواند در تبادلات ایران و ترکمنستان مورد توجه قرار بگیرد.
پیشنهادهای عمده درباره همکاری‌های انرژی با ترکمنستان شامل واردات حداکثری گاز ترکمنستان، ترانزیت و سوآپ فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی و استفاده از مشارکت بخش خصوصی به‌ویژه در حوزه محصولات پتروشیمی ترکمنستان، ایجاد اتاق تسویه دوجانبه بین دو کشور به‌منظور مصون‌سازی تبادلات مالی از تحریم، صدور خدمات فنی و مهندسی در حوزه‌های مختلف ازجمله توسعه میدان‌های نفت و گاز و پروژه‌های عمرانی می‌شود.
درباره پیشنهاد واردات حداکثری گاز باید گفت ترکمنستان تا سال ۲۰۳۰، ۴۷ میلیارد مترمکعب ظرفیت مازاد برای صادرات گاز خواهد داشت. پیشنهاد می‌شود ایران در گام نخست (میان‌مدت)، ظرفیت واردات تا ۱۵ تا ۲۰ میلیارد مترمکعب را فعال کند، همچنین، واردات گاز روسیه از مسیر ترکمنستان را با توسعه زیرساخت خط لوله جدید در دستور کار قرار دهد. در گام دوم (بلندمدت) نیز ایران باید با حضور در توسعه میدان‌های گازی ترکمنستان، همانند چین، راهبرد توسعه میدان و خرید گاز از ترکمنستان را دنبال کند و بر ظرفیت وارداتی خود بیفزاید.